Ndze/Bawol Ngyegyee

Ndze/Bawor ngyegyee yɛ ngyegyee a sɛ yɛreyɛ anaa yɛreka a, mframa a ofi hɛn horɔhorɔ mu reba no, kasa mfafakuwa biara nnsiw no kwan, ne dɛm ntsi hɛn menba mu kwan no bue kɛsenara ma mframa no nya kwan pue yie anaa ba waa.

Akan kasahorow nyinara (merekyerɛ Mfantse, Ekuapem, na Esuantse) mu no, mbawor esuon(7) na wɔdze dzi dwuma wɔ akyerɛw mu. Dɛm mbawor no nye [a, e, ɛ, i, o, ɔ, u]

Akan kasa ne ka mu no, yenya mbawor afofor ebiasa bi dze ka mbawor esuon a wɔkyerɛw no ho ma Akan mbawor no bɛyɛ du

(10) wɔ ne ka mu. Yenya dɛm mbawor no fi mbawor [a, e, o] mu. Dɛm mbawor no nye [ɪ, æ, ʊ]. Akan mbawor du a wɔka no anomu no nye [i, ɪ, e, ɛ, o, u, ɔ, a, ʊ, æ].

· Akan kasa ne ka mu no, yenya mbawor afofor ebiasa bi dze ka mbawor esuon a wɔkyerɛw no ho ma Akan mbawor no bɛyɛ du¹ wɔ ne ka mu. Yenya dɛm mbawor no fi mbawor [a, e, o] mu. Dɛm mbawor no nye [ɪ, æ, ʊ]. Akan mbawor du a wɔka no anomu no nye [i, ɪ, e, ɛ, o, u, ɔ, a, ʊ, æ].

Akan Mbawor Hɔn Su

·        Yeedzi kan aka dɛ mframa na ɔboa hɛn ma yetum kasa anaa yɛ mbawor ngyegyee.

·        Dɛm mframa no hyɛ ase fi hɛn horɔhorɔ mu.

·        Sɛ mframa no du hɛn menba mu hɔ a, menba afa-afa ebien no ka bɔ ho (twe pua ho) papaapa ma menba no no mu po anaa wosow.

·        Ne dɛm ntsi Akan mbawor nyina yɛ dza sɛ yɛreyɛ a hɔn mu po anaa wosow (voiced).

·        Sɛ mframa no fi hɛn menba mu hɔ a, ɔfa hɛn anomu anaa hɛn anomu na hɛn hwenmu nyinara mu pue.

·        Tegyirama, anofamfa na menmukwan na wɔboa ma yetum kyerɛkyerɛ mbawor hɔn su mu yie.

·        Yegyina ndzɛmba etsitsir enum do na yɛdze kyerɛkyerɛ mbawor hɔn su mu wɔ Akan kasa mu. Iyinom nye;

1.     Tegyirama no no sorkɔ na ne famba (the height of the tongue)

Yegyina tegyirama no no sorkɔ na ne famba do kyɛ mbawor no mu kɔ ekuw etsitsir ebiasa mu;

·        Sor [i, ɪ, u, ʊ]

·        Adantamu [e, ɛ, o, ɔ]

·        Famu [æ, a]

2.     Tegyirama no ne fa a yɛdze yɛ/ka bawor ngyegyee no (part of the tongue raised to produce the vowel)

Yegyina tegyirama ne fa do kyɛ mbawor no mu kɔ ekuw etsitsir ebiasa mu

·        Enyim [i, ɪ, e, ɛ]

·        Finimfin [æ,a]

·        Ekyir [u, ʊ, o, ɔ]

3.     Anofamfa yɛbea (lips posture/position of the lips)

Yegyina anofamfa ne yɛbea do kyɛ mbawor no mu kɔ ekuw etsitsir ebiasa mu;

·        Anokrukruba [u, ʊ, o, ɔ]

·        Anotɛtɛr [i, ɪ, e, ɛ]

·        Adamusaa  [æ,a]

4.     Tegyirama no no ndwow/ne nhin ne nyeree/no worɔw (root of the  tongue)

Yegyina mbrɛ hɛn tegyirama no no ndwow/nhin si yɛ do kyɛ Akan mbawor no mu ekuw etsitsir ebien;

·        Kankɔ [i, u, e, o, æ]

·        Anntokan [ɪ, ʊ, ɛ, ɔ, a]

5.     Bea a mframa no pue fi ba/Dadaw mu bɛtɛɛ gyinabew (Position of the velum)

Yegyina bea a mframa no pue fi ba anaa dadaw mu bɛtɛɛ no ne gyinabew do kyɛ Akan mbawor no mu ebien;

·        Anomu [i, e, u, o, æ, ɪ, ɛ, ʊ, ɔ, a]

·        Hwenmu [ũ, ʊ̃, ĩ, ɪ̃, a, æ̃]

Akan Mbawor Hɔn Fɔnɛteke Su No Tɔwbɔ

|i| : sor, enyim, anotɛtɛr, kankɔ                                    |ɪ|: sor, enyim, anotɛtɛr, anntokan .

|e|: adantamu, enyim, anotɛtɛr, kankɔ                         |ɛ|: adantamu, enyim, anotɛtɛr, anntokan

|u| : sor, ekyir, anokrukruba, kankɔ                             |ʊ|: sor, ekyir, anokrukruba, anntokan

|o| : adantamu, ekyir, anokrukruba, kankɔ                  |ɔ: adantamu, ekyir, anokrukruba,  anntokan

|æ|: adamusaa, finimfin, famu, kankɔ             |a|: adamusaa, finimfin, famu, anntokan

|ũ|: sor, ekyir, anokrukruba, kankɔ, hwenmu              

|ʊ̃|:sor, ekyir, anokrukruba, anntokan, hwenmu

|ĩ|: sor, enyim, anotɛtɛr, kankɔ, hwenmu

|ɪ̃|: sor, enyim, anotɛtɛr, anntokan, hwenmu

|a|: adamusaa, finimfin, famu, anntokan, hwenmu

|æ̃|: adamusaa, finimfin, famu, kankɔ, hwenmu