Amoma

Fi Wikipedia

Amoma yɛ mpanyinsɛm a wɔahyɛ da awen no awensɛm kwan do a wɔka dze huhor ɔhen bi anaa etsitsirfo binom dze kyerɛ hɔn nkonyimdzi nye hɔn dzibew bi a wɔwɔ. Wotum dze ka enyigyesɛm anaa awerɛhowsɛm bi a esi pɛn.

NSƐM A WƆDZE MOMA OBI[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

Amoma mu nsɛm nnyɛ nsɛm biara gyan bi; ɔnam dɛ wɔreka dze ehuhor obi wɔ siantsir bi no ntsi, wɔwɔ nsɛm soronko bi wɔdze wen. No mu etsitsir no bi na ɔka do yi:

ABAKƆSƐM :[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

Iyi yɛ nsɛm bi a etwa mu kɔ a ɔfa nyimpa anaa nyia a wɔromoma no no ho. Otum yɛ ne mbafobermu nsɛm anaa nsɛm bi a ɔfa n’abrabɔ ho wɔ mber bi a etwa mu kɔ mu. Otum yɛ dzibew ahorow a onyia no edzi no pɛn, abrabɔ mu nkonyim  ahorow bi a oedzi. Otum mpo yɛ onyia no n’awoo anaa n’awofo ho nsɛm. sɛ onyia no yɛ ɔhen a, n’abakɔsɛm no tum yɛ dza ɔfa egua no ho, dzin a ɔda no do no ho, anaa dzibew a okitsa no ho na mpanyimfo binom a oetwa mu kɔ no ho.

NSABRAN :[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

“Nsabran yɛ ntonton kasa bi a wɔka fa edzin horow bi ho…” (Krampah 1997:81)

ABƆDZIN :[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

“Abɔdzin yɛ ntonton kasa bi a yɛka wɔ nyimpa bi ho. Wɔmmbɔ nyimpa abɔdzin wɔ adzebɔn ho, ɔnam dɛm ntsi, abɔdzin biara gyina ndzeyɛɛ pa, mbanyindam anaa su pa bi do. Sɛ ɔkɛba dɛ obi benya abɔdzin biara wɔ biribi a ɔnnyɛ fɛw ho a nna ɔbɛyɛ dɛ dɛm adze bɔn no mfaso kɛse bi fi mu bae maa ɔman a onyia no da mu no nyina.” (Krampah 1997:85)

NKORƆFO A WOTUM MOMA[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

1. Abrafo: Edumfo na abrafo yɛ ɔhen n’ahobanbɔfo a wɔtaa nye no nantsew. Nsonsonee a ɔda hɔn mu nye dɛ, edumfo no yɛ hɔn a wcnam cman no mbra do kum nyimpa a csj wc ber a csj mu, abrafo no dze, hɔn edwuma tsitsir nye dɛ wɔ moma ɔhen no. Edumfo no so taa yɛ nsordaafo.

2. Asokwafo: Iyinom yɛ nkorɔfo a wɔhɛn mbɛn na ntɛkyerɛ mu. Iyinom so tum fa hɔn mbɛnhɛn kwan do moma.

3. Kwadwomfo: “Kwadwom yɛ ndwom a wɔbɔ hwen dze tow. Siantsir a wɔbɔ hwen dze tow nye dɛ, ndwontofo no mmpɛ dɛ nyimpa a woehyia hɔ no bɛtse nsɛm a wɔreka no. Ndwontowfo yinom na yɛfrɛ hɔn kwadwomfo.

4. Akyerɛma: Akyerɛma so tum nyan nkyen bi tse dɛ etumpan na frɔm dze moma.

NTSETSEE A WƆDZE MA HƆN A WƆMOMA[sesa mu | sesa ekyirsɛm]

Tsetse no, nna hɔn a wɔmoma no nya hɔn ntsetsee wɔ ahemfie anaa nkorɔfo  binom a wodzi  dɛm dwuma anna wɔwɔ ho nyimdzee hc. Iyi ne siantsir nye dɛ, nsɛm a wɔdze moma yɛ nsɛm a ɔfa ahemfo no ho anaa ngua a wodzi no ho. Bi so nye dɛ nna ahemfo (Amanhen/Ahemfo akɛse) na wɔmoma hɔn. Dɛm no ntsi, no mu nsɛm no nnyɛ nsɛm a dɔm beberee nyim ka hɔn a wɔbɛn egua no ho no ho.

Nsonsonee a aba mu ndɛ mber yi nye dɛ, binom tum kɔ ho skuul kosua kwan a wɔfa do moma. Binom so kɔ ho skuul na wɔsan fa tsetse kwan no do sua. Nyimpa binom so atsetsew ekuw a hɔn dwuma a wodzi nye dɛ wɔmoma ntsi sɛ obi pɛ dɛ onya dɛm ntsetsee no bi a wɔma ho kwan ma ɔdɔm hɔn kuw no.